تایمست مجله تکنولوژی
در هیچ جای دیگر مثل بیمارستان، زمان این چنین بی‌وقفه نمی‌گذرد و اینجا ساعت‌ها نه برای استراحت، بلکه برای نجات جان انسان‌ها می‌چرخند. در دل این جریان پیوسته، پرستاران ستون فقرات نظام سلامت‌اند که باید بی‌توجه به شب، روز، تعطیلی یا مناسبت، در هر لحظه آماده باشند. چنین حضوری مستمر، نیازمند نظم و برنامه‌ریزی دقیقی در تقسیم زمان و انرژی است. شیفتهای کاری، اگر هوشمندانه و انسانی طراحی نشوند، علاوه بر فرسودگی شغلی و خطای انسانی، سلامت بیماران را نیز به خطر می‌اندازند.
شیفت پرستاری چیست؟
شیفت پرستاری به بازه‌های زمانی مشخصی از کار در 24 ساعت شبانه روز اشاره دارد که به پرستاران و کادر درمان در بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها محول می‌شود تا بر اساس برنامه زمان‌بندی شده، وظایف مراقبت از بیماران را بر عهده بگیرند. هدف اصلی این سیستم، ارائه منظم و پیوسته مراقبت‌های لازم به بیماران است که بر اساس قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان نظام سلامت تعریف شده است.
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مهم شیفت پرستاری، فرایند تحویل بیمار در پایان نوبت کاری است. در این مرحله، پرستار اطلاعات حیاتی مربوط به مراقبت، سوابق درمانی، داروها و مسئولیت‌ها را به پرستار شیفت بعدی منتقل می‌کند تا تداوم مراقبت با بالاترین کیفیت تضمین شود. برای نظارت دقیق بر این فرایند و رعایت قوانین، یک پرستار با حداقل مدرک کارشناسی پرستاری به عنوان مسئول شیفت پرستاری انتخاب می‌شود که مسئولیت‌های مربوط به نوبت‌های کاری و پاسخگویی در شیفت‌ها را بر عهده دارد.
انواع شیفتهای بیمارستانی
در ساختار بیمارستانی که به صورت ۲۴ ساعته فعالیت دارد، تقسیم‌بندی شیفتهای کاری نه تنها جنبه اجرایی دارد، بلکه مستقیماً بر کیفیت مراقبت از بیماران، سلامت جسمی و روانی پرسنل درمان و بهره‌وری سیستم سلامت تأثیرگذار است. درک دقیق از انواع شیفت‌ها و ویژگی‌های عملیاتی هرکدام، می‌تواند به کادر درمان کمک کند تا با دیدی واقع‌بینانه‌تر وارد چرخه‌ی کاری شده و در مسیر حرفه‌ای خود با آمادگی بیشتری قدم بردارند.
۱. شیفت صبح
شیفت صبح رایج‌ترین و پرتقاضاترین شیفت در میان پرستاران است که معمولاً از ساعت ۷ صبح آغاز شده و تا ساعت ۱۳ ادامه دارد، اما حضور پرستار تا ۱۴:۳۰ برای تحویل شیفت و انجام امور نهایی الزامی است. در این بازه زمانی، اغلب خدمات کلیدی بیمارستان اعم از پزشکان متخصص، آزمایشگاه‌ها، داروخانه‌ها و واحدهای پاراکلینیکی فعال هستند؛ بنابراین حجم تبادل اطلاعات، اجرای دستورات پزشکی و رسیدگی به بیماران در بیشترین سطح قرار دارد.
مزایا:
- هماهنگ با ساعت‌های عادی زندگی اجتماعی و خانوادگی
- تعامل نزدیک‌تر با تیم‌های درمانی و آموزشی
- دسترسی کامل به خدمات پشتیبانی بیمارستان
چالش‌ها:
- حجم کاری بسیار بالا
- احتمال خستگی زودهنگام
- نیاز به شروع روز با انرژی بالا، بدون تأخیر یا ناهماهنگی
۲. شیفت عصر
شیفت عصر معمولاً از ساعت ۱۳ شروع شده و تا حدود ۱۹ یا ۲۰ ادامه دارد. در برخی مراکز درمانی، بازه زمانی ۱۵ تا ۲۳ نیز به عنوان شیفت عصر در نظر گرفته می‌شود. پرستاران در این بازه با کاهش نسبی فشار کاری روبه‌رو هستند، چراکه بخش‌هایی از فرآیندهای درمانی تا قبل از ظهر انجام شده‌اند. این بازه، فرصت خوبی برای انجام کارهای شخصی در ابتدای روز فراهم می‌کند.
مزایا:
- امکان رسیدگی به امور شخصی در ساعات صبح
- فضای آرام‌تر نسبت به شیفت صبح
- عدم نیاز به بیدار شدن در ساعات اولیه صبح
معایب:
- تداخل با زمان صرف شام و دورهمی‌های خانوادگی
- دشواری در پیگیری کامل برخی فرآیندهای درمانی که از صبح شروع شده‌اند
- گاهی خستگی روحی ناشی از شروع شیفت در میانه روز
۳. شیفت شب
شیفت شب از حدود ساعت ۲۰ شب آغاز شده و تا ۷ صبح روز بعد ادامه دارد. در بسیاری از مراکز، لازم است پرستار تا ۸ صبح در بخش باقی بماند تا تحویل شیفت به درستی انجام گیرد. برخی بیمارستان‌ها نیز تعریف متفاوتی از شیفت شب دارند و آن را از ۲۳ تا ۷ صبح در نظر می‌گیرند. اگرچه در این بازه زمانی اغلب بیماران در حال استراحت هستند و عملیات درمانی با شدت کمتری اجرا می‌شود، اما مسئولیت حیاتی پایداری وضعیت بیماران و رسیدگی به بحران‌های احتمالی به دوش پرستاران شب است.
مزایا:
- حقوق بیشتر به دلیل سختی و ساعت کاری غیرمتعارف
- آرامش نسبی فضا در بخش‌ها
- کاهش حجم ارباب رجوع و اختلالات محیطی
معایب:
- اختلال شدید در چرخه خواب و عملکرد بیولوژیکی بدن
- افزایش احتمال بروز اختلالات روانی و مشکلات متابولیکی در طولانی‌مدت
- کاهش توان تمرکز و هوشیاری به ویژه در نیمه دوم شیفت
- الزام به حضور ۱۹ ساعته در روزهای تعطیل، که فشار زیادی بر پرسنل وارد می‌کند
۴. شیفت چرخشی (گردشی)
در بسیاری از مراکز درمانی، به‌ویژه در واحدهای اورژانس یا بخش‌هایی که کمبود نیروی انسانی وجود دارد، پرستاران ناچار به انجام شیفتهای گردشی هستند؛ یعنی به صورت دوره‌ای بین صبح، عصر و شب جابه‌جا می‌شوند. معمولاً پس از یک یا دو شیفت، پرستار یک یا دو روز استراحت دارد و سپس در شیفت جدیدی مشغول می‌شود.
مزایا:
- کاهش یکنواختی و فرسودگی شغلی ناشی از کار در یک شیفت ثابت
- کسب تجربه در ساعات مختلف شبانه روز و بخش‌های گوناگون بیمارستان
- انعطاف‌پذیری بیشتر در یادگیری و انطباق با شرایط جدید
معایب:
- به هم ریختگی ریتم شبانه‌روزی بدن و اختلال در خواب
- دشواری در برنامه‌ریزی زندگی شخصی و خانوادگی
- افزایش احتمال خستگی مزمن و نارضایتی شغلی
۵. شیفت لانگ (طولانی)
شیفتهای لانگ به نوعی شیفت فشرده گفته می‌شود که گاه تا ۱۲ یا حتی ۱۶ ساعت ادامه دارند. معمولاً از صبح آغاز شده و تا ساعات پایانی شب ادامه می‌یابد. این نوع شیفت با هدف کاهش تعداد دفعات تحویل شیفت و افزایش پیوستگی مراقبت در بخش طراحی می‌شود.
مزایا:
- کاهش تعداد روزهای کاری در هفته
- صرفه جویی در زمان و هزینه رفت‌وآمد
- حفظ انسجام اطلاعات درمانی بین بیماران و تیم درمانی، به دلیل ثبات بیشتر در مراقبت
معایب:
- خستگی جسمی و روانی بالا، به‌ویژه در ساعات پایانی شیفت
- افت تمرکز و افزایش احتمال خطا در مراقبت و تصمیم‌گیری
- نیاز به توان بدنی و روانی بالا، که برای همه پرستاران مناسب نیست
- طبق قوانین، انجام این نوع شیفت بیش از سه روز در هفته مجاز نیست
۶. شیفت نامنظم
شیفت نامنظم نوعی از برنامه‌کاری است که در آن هیچ الگوی ثابتی برای زمان بندی حضور پرستار و کادر درمان وجود ندارد. برخلاف شیفتهای گردشی که از نظم دوره‌ای برخوردارند، در شیفت نامنظم، ساعات کاری ممکن است از هفته‌ای به هفته دیگر یا حتی از روزی به روز دیگر تغییر کنند، بدون آنکه توالی مشخص یا منطق مشخصی در توزیع شیفت‌ها دیده شود. این مدل معمولاً در مراکزی دیده می‌شود که دچار کمبود شدید نیروی انسانی هستند، یا سیستم برنامه‌ریزی مناسبی برای تقسیم عادلانه شیفت‌ها در اختیار ندارند.
مزایا:
- گاهی منجر به افزایش دستمزد به دلیل شیفتهای اضطراری و پراکنده
- تجربه شرایط متفاوت در بخش‌های مختلف بیمارستان
معایب:
- بی ثباتی کامل در زندگی شخصی و برنامه‌ریزی روزمره
- اختلال جدی در چرخه خواب، سلامت روان و کارایی پرستار
- احساس بی عدالتی و خستگی روحی ناشی از عدم پیش‌بینی پذیری
- کاهش رضایت شغلی و افزایش احتمال ترک شغل در بلندمدت
انتخاب یا تحمیل هر یک از این شیفت‌ها، نیازمند مدیریت صحیح منابع انسانی، درک واقع بینانه از توان نیروهای درمانی و فراهم کردن شرایطی است که در آن، هم کیفیت خدمات حفظ شود و هم سلامت روح و جسم کارکنان قربانی سیستم نشود. سیستم‌های مدرن مدیریت شیفت، فناوری‌های به روز شده و سیاست‌های عادلانه می‌توانند این معادله دشوار را به‌درستی مدیریت کنند.
قوانین و مقررات شیفتهای پرستاری در ایران
آگاهی از قوانین شیفتهای پرستاری برای حفظ سلامت و بهره‌وری پرستاران و همچنین مدیریت بهینه بیمارستان‌ها حیاتی است.
- ساعات کاری موظفی: ساعت کاری موظفی پرستاران در سال 1402، 44 ساعت در هفته است. امکان اضافه‌کاری تا 80 ساعت در هفته نیز وجود دارد.
- زمان تحویل شیفت: حدود یک ساعت برای تحویل بیماران و مسئولیت‌ها در نظر گرفته شده است. این زمان یک ساعته در نوبت کاری هر دو پرستار (ورودی و خروجی) محاسبه می‌شود. مترون یا پرستار مسئول شیفت، زمان دقیق تحویل شیفت را تعیین می‌کند.
- مسئولیت‌های قبل و حین تحویل شیفت:
- قبل از تحویل، بیماران تقسیم و وظایف مراقبت بالینی تعیین و ثبت می‌شوند.
- بیماران در شروع هر نوبت کاری در جریان قرار می‌گیرند.
- پرستار مسئول شیفت باید در زمان تحویل هر نوبت کاری در کنار پرستار مسئول بیمار حاضر شده و پرستار جدید را به بیمار معرفی کند.
- پرستار تحویل‌گیرنده می‌تواند سوالات خود را از پرستار شیفت قبلی بپرسد.
- گزارش انتقال بیماران به سایر بخش‌ها از وظایف مهم حین تحویل شیفت است.
- در صورت اعلام کد احیا حین تحویل شیفت، اولویت با حضور در تیم احیا است.
- پرستار مسئول شیفت باید اطلاعاتی شامل آمار بیماران پذیرش شده، ترخیص شده، گزارش حوادث خاص و لیست وسایل بیماران بستری در ایستگاه پرستاری را به مسئول شیفت جدید ارائه دهد.
- قانون نوبت‌کاری بیمارستان :
- پرستاران مجاز به 2 ساعت تأخیر در ماه هستند که از مرخصی استحقاقی آن‌ها کسر می‌شود. تأخیر بیش از 2 ساعت منجر به کسر از حقوق و مزایا خواهد شد.
- شیفتهای پرستاری پشت سر هم و شیفتهای لانگ بیش از سه روز قانونی نیستند.
- برای دریافت مرخصی استحقاقی، پرستاران باید از چند روز قبل از مسئول شیفت امضا بگیرند. مرخصی ساعتی تا سه ساعت در هر شیفت مجاز است.
- مرخصی استعلاجی نیاز به تأیید مترون (مسئول شیفت یا سوپروایزر) دارد.
- به ازای یک سال کار، پرستاران می‌توانند یک ماه یا یک 4 هفته مرخصی استحقاقی بگیرند.
- بر اساس طرح بهره‌وری، ساعات کاری پرستاران باید کاهش یابد نه افزایش، تا میزان خطای ناشی از خستگی کم شود.
- حقوق و مزایا: حقوق هر شیفت پرستاری بر اساس نوع شیفت (صبح، عصر، شب) و ساعات کاری تعیین می‌شود. شیفت شب و تعطیلات شامل حق شیفت و اضافه‌کاری با نرخ بالاتر هستند. حق شیفت شب به دلیل فشار کاری بیشتر و تأثیر آن بر سلامت، به صورت درصدی به حقوق پایه اضافه می‌شود.
فرمول محاسبه ساعت موظفی پرستاران: ساعت موظفی = موظفی ماه – کسری با اعمال طرح بهره‌وری – (پاس شیر + مرخصی)
تأثیر شیفتهای بیمارستانی بر سلامت و کیفیت زندگی کارکنان
کار در شیفتهای بیمارستانی، به ویژه شیفتهای شب و چرخشی، تأثیرات عمیقی بر سلامت جسمی و روانی پرسنل دارد.
- مشکلات جسمی: اختلال در ریتم طبیعی خواب (ریتم شبانه‌روزی) منجر به بی‌خوابی، خستگی مزمن، ضعف سیستم ایمنی، افزایش وزن و مشکلات گوارشی و فشار خون می‌شود.
- تأثیر بر سلامت روان: مسئولیت‌های سنگین، مواجهه با موارد اورژانسی و حجم بالای کار، سطح استرس را افزایش داده و می‌تواند به فرسودگی شغلی، اضطراب و افسردگی منجر شود. کاهش تعاملات اجتماعی و دشواری در تعامل با خانواده و دوستان نیز بر سلامت روان کارکنان تأثیر منفی می‌گذارد.
- افزایش احتمال خطا: خستگی ناشی از شیفتهای طولانی، به ویژه شیفتهای 12 ساعته (که غالباً بیش از 12 ساعت طول می‌کشند)، توانایی تمرکز پرستاران را کاهش داده و خطر اشتباهات پزشکی را افزایش می‌دهد.
چالش‌های خاص شیفتهای پرستاری در ایران
علاوه بر چالش‌های عمومی، پرستاران در ایران با مشکلات ویژه‌ای روبرو هستند:
- کمبود پرستار: یکی از بزرگترین چالش‌ها است که منجر به افزایش حجم کاری، خستگی مفرط، فرسودگی شغلی و حتی خطاهای پزشکی می‌شود.
- ساعات کاری طولانی: برخی پرستاران مجبور به کار در شیفتهای بسیار طولانی هستند که حفظ تعادل کار و زندگی را دشوار می‌کند.
- دستمزد پایین: در مقایسه با سایر مشاغل حرفه‌ای، متوسط حقوق پرستاران در ایران پایین است که می‌تواند انگیزه برای ادامه کار را کاهش داده و منجر به مهاجرت شود.
- محیط کار پر استرس: بیمارستان‌ها محیط‌های پرتنشی هستند و پرستاران اغلب با موقعیت‌های مرگ و زندگی و رنج بیماران مواجه می‌شوند که به فرسودگی شغلی، اضطراب و افسردگی می‌انجامد.
توصیه‌های عملی برای مدیریت بهتر شیفتهای پرستاری
برای کاهش تأثیرات منفی و افزایش بهره‌وری و رضایت شغلی، رعایت نکات و راهکارهای زیر ضروری است:
- برنامه‌ریزی منصفانه شیفت‌ها: شیفت‌بندی باید عادلانه بین تمام پرسنل (صبح، عصر، شب) توزیع شود تا از فرسودگی شغلی و نارضایتی جلوگیری شود.
- ایجاد تسهیلات برای شیفت شب: فراهم آوردن استراحتگاه مناسب با امکاناتی مانند تخت و محیط آرام، به پرسنل شیفت شب کمک می‌کند تا در فواصل زمانی کوتاه استراحت کرده و از خستگی مفرط جلوگیری شود.
- برگزاری دوره‌های آموزشی: آموزش در زمینه مدیریت خستگی، تکنیک‌های بهداشت خواب و راهکارهای افزایش انرژی در شیفتهای طولانی، می‌تواند به بهبود بهره‌وری کمک کند.
- توجه به نیازهای تغذیه‌ای: ارائه وعده‌های غذایی سالم در شیفتهای شب و طولانی و تأمین آب و نوشیدنی‌های مفید برای حفظ انرژی حیاتی است.
- برنامه‌ریزی دقیق برای زمان استراحت: تنظیم زمان خواب و استراحت در روزهای آزاد برای جلوگیری از تجمع خستگی و بهبود کیفیت خواب (استفاده از پرده‌های ضخیم، ماسک چشم، محدود کردن کافئین) بسیار مهم است.
- فعالیت بدنی منظم: اختصاص زمان برای پیاده‌روی یا تمرینات ورزشی سبک به کاهش استرس و افزایش شادابی کمک می‌کند.
نقش فناوری در مدیریت هوشمند شیفتهای بیمارستانی
با توجه به پیچیدگی و نامنظم بودن شیفتهای بیمارستان، لزوم استفاده از سیستم‌های حضور غیاب، کنترل تردد و نرم‌افزارهای مدیریت شیفت به شدت احساس می‌شود. این سیستم‌های خودکارسازی شده، که تحت عنوان نرم‌افزار شیفت‌بندی پرسنل پرستاری شناخته می‌شوند، ابزارهای قدرتمندی برای مدیریت دقیق و کارآمد نیروی انسانی هستند.
مزایای کلیدی استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت شیفت بیمارستانی:
- کنترل تردد و حضور و غیاب دقیق: این نرم‌افزارها امکان ثبت و ردیابی دقیق حضور و غیاب پرسنل را فراهم کرده و مدیران را از تأخیرها یا غیبت‌های غیرمجاز مطلع می‌سازند.
- برنامه‌ریزی بهینه شیفت‌ها: با دسترسی به داده‌های دقیق، مدیران می‌توانند شیفت‌ها را به شکل بهینه‌تری برنامه‌ریزی کرده و از تخصیص بهینه منابع انسانی در طول روز اطمینان حاصل کنند.
- مدیریت جامع کارکرد کارکنان: این سیستم‌ها امکان مدیریت عملکرد، مرخصی‌ها، مأموریت‌ها، اضافه‌کاری، شب‌کاری و نوبت‌کاری را فراهم می‌کنند.
- محاسبه دقیق حقوق و مزایا: با ارزیابی دقیق نوبت‌های کاری، شیفتهای پی در پی، اضافه‌کاری و مرخصی‌ها، تمام محاسبات مربوط به حقوق و مزایای کادر بیمارستانی به طور کامل انجام می‌شود.
- تولید گزارشات جامع و آمارهای پرسنلی: این قابلیت به مدیران اجازه می‌دهد تا گزارشات دقیق از حضور و غیاب، ساعات کاری و سایر داده‌های پرسنلی را تهیه و تحلیل کنند.
- کاهش خطای انسانی و افزایش بهره‌وری: با خودکارسازی فرآیندهای دستی و دقت بالا، خطاهای انسانی کاهش یافته و کارایی کلی بیمارستان افزایش می‌یابد.
- یکپارچگی با سایر سیستم‌ها: بسیاری از این نرم‌افزارها قابلیت یکپارچه‌سازی با سیستم‌های پرسنلی و مالی را دارند.
مقاله مرتبط: سیستم حضور و غیاب بیمارستانی چه ویژگی‌هایی دارد؟
نمونه‌هایی از نرم‌افزارهای مدیریت شیفت بیمارستانی
- نرم‌افزار حضور و غیاب کسرا: راهکاری جامع و کارآمد برای مدیریت نیروی انسانی، با در نظر گرفتن پیچیدگی‌های شیفت‌بندی در بیمارستان‌ها. امکان تعریف و مدیریت انواع شیفت‌ها، مرخصی‌ها، مأموریت‌ها و کارکردهای پرسنل را فراهم می‌کند.
- نرم‌افزار حضور و غیاب زون: ابزاری حیاتی برای مدیریت شیفت، با قابلیت کنترل آنلاین حضور و غیاب و تعریف تمامی شیفتهای بیمارستانی.
- نرم‌افزار مدیریت شیفت آسان: مناسب سازمان‌ها با پرسنل شیفتی متغیر، با امکانات تعریف شیفت‌ها، مدیریت اشخاص و بخش‌ها و صدور برنامه هفتگی مجزا.
- نرم‌افزار تخصصی MyShift: ابزاری کاربرپسند و دقیق برای برنامه‌ریزی شیفتهای پرستاری، مامایی و آزمایشگاه، با قابلیت محاسبه خودکار روزهای تعطیل و اضافه‌کاری.
- نرم‌افزارهای جامع HIS (Hospital Information System) مانند نیما، راشن و تریتا: سیستم‌های یکپارچه‌ای که تمامی فرآیندهای بیمارستان از پذیرش تا ترخیص را به صورت الکترونیکی مدیریت می‌کنند و شامل مدیریت شیفت، منابع انسانی، مالی و پرونده الکترونیک بیمار می‌شوند.
آینده مدیریت شیفت در بیمارستان‌ها
مدیریت شیفتهای پرستاری در بیمارستان‌ها، نه تنها یک چالش اداری، بلکه یک عامل حیاتی برای ارائه مراقبت‌های با کیفیت بالا به بیماران و حفظ سلامت و رضایت شغلی پرسنل است. با توجه به پیچیدگی‌ها و فشارهای موجود در این حرفه، رعایت دقیق قوانین و استفاده از فناوری‌های نوین مانند نرم‌افزارهای مدیریت شیفت می‌تواند گامی مؤثر در جهت بهینه‌سازی جدول شیفت کاری، کاهش فرسودگی شغلی و افزایش بهره‌وری باشد. در نهایت، با برنامه‌ریزی منصفانه، فراهم آوردن شرایط استراحت مناسب و بهره‌گیری از ابزارهای هوشمند، می‌توان محیطی را فراهم آورد که در آن هم پرسنل مراقبت‌های بهداشتی شکوفا شوند و هم بیماران بهترین خدمات ممکن را دریافت کنند.
