تایمست مجله تکنولوژی
تا به حال فکر کرده‌اید که اشعه ایکس فقط مخصوص بیمارستان‌ها نیست؟ این پرتو مرموز که بیشتر آن را در اتاق رادیولوژی مراکز درمانی می‌شناسیم، امروزه در وسایل متنوعی حضور دارد، از فرودگاه گرفته تا کارخانه‌ها و حتی بعضی آزمایشگاه‌های تحقیقاتی. اگر کنجکاو هستید که بدانید این اشعه در چه وسایلی به‌کار می‌رود و چرا، این مقاله دقیقاً برای شما نوشته شده است. با ما همراه باشید تا اشعه ایکس را از بیمارستان‌ها بیرون ببریم و وارد دنیای واقعی کنیم.
اشعه ایکس چیست و چرا اینقدر کاربرد دارد؟
اشعه ایکس (X-ray) نوعی تابش الکترومغناطیسی با انرژی بالاست که می‌تواند از اجسام مختلف عبور کند. همین ویژگی باعث شده که به عنوان چشم پنهان‌بین شناخته شود. اشعه ایکس چه برای دیدن استخوان شکسته، چه برای شناسایی اشیای مشکوک در چمدان، و چه برای بررسی سلامت قطعات در کارخانه‌ها، توانایی دیدن درون چیزهایی را دارد که چشم ما از آن‌ها بی‌خبر است.
در اصل، دستگاه‌هایی که از اشعه ایکس استفاده می‌کنند، با تاباندن آن به یک جسم و ثبت تصویر حاصل از عبور یا توقف اشعه، به ما تصویری از درون جسم می‌دهند. همین راز ساده، پشت کاربردهای بزرگ این فناوری است.
دستگاه‌هایی که در پزشکی از اشعه ایکس استفاده می‌کنند
اشعه ایکس در دنیای پزشکی نقش نجات بخشی داشته و در بسیاری از تجهیزات تصویر برداری در مراکز تحقیقاتی و درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر بار که برای عکس‌برداری به کلینیک رفته‌اید، در واقع در حال استفاده از یکی از شایع‌ترین کاربردهای این اشعه بوده‌اید. مهمترین دستگاه‌های پزشکی از از ایکس ری استفاده می‌کنند، عبارتند از:
- دستگاه رادیولوژی برای تصویربرداری از استخوان‌ها، قفسه سینه یا دندان‌ها
- سی‌تی اسکن (CT) برای ساختن تصاویر سه بعدی از اندام‌های داخلی با ترکیب xray و پردازش رایانه‌ای
- ماموگرافی برای بررسی دقیق بافت سینه برای تشخیص زودهنگام سرطان
- فلوروسکوپی جهت دیدن حرکات زنده داخل بدن مانند جریان غذا در دستگاه گوارش یا ضربان قلب
- آنژیوگرافی برای بررسی رگ‌ها و عروق با ماده حاجب و اشعه ایکس
وسایلی که در امنیت و بازرسی از اشعه ایکس بهره می‌برند
هربار که از گیت امنیتی فرودگاه عبور می‌کنید، چمدانتان به کمک اشعه ایکس بررسی شده و تصویری از محتویات آن برای بررسی و شناسایی اقلام خطرناک و غیر مجاز در اختیار اپراتور دستگاه قرار می‌گیرد. این وسایل به کارکنان امنیتی اجازه می‌دهند در عرض چند ثانیه، تهدیدهای پنهان را شناسایی کنند، بدون اینکه مزاحمتی برای مسافران ایجاد شود. از مهمترین این تجهیزات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دستگاه ایکس ری چمدان (بررسی محتویات داخل چمدان و کیف بدون نیاز به باز کردن)
- ایکس ری کامیونی و کانتینری (شناسایی محموله‌های مشکوک در وسایل نقلیه سنگین)
- دستگاه تشخیص مواد مخدر و منفجره (بررسی غیرمستقیم مواد با آنالیز رفتار اشعه ایکس پس از عبور از آن‌ها)
اشعه ایکس در صنعت و تولید
کاربردهای اشعه ایکس فقط به پزشکی و امنیت ختم نمی‌شود و این فناوری در دنیای تولید و صنعت هم نقش مهمی ایفا می‌کند، به‌ویژه در کنترل کیفیت و بازرسی محصولات. مهمترین کاربردهای این فناوری در بخش تولید و صنعت عبارتند از:
- بررسی ترک‌ها یا حفره‌های داخلی در قطعات بدون خراب کردن آن‌ها توسط دستگاه‌های تست جوش و قطعات فلزی
- تشخیص جسم خارجی در داخل بسته یا بررسی سطح پر شدن بطری با دستگاه کنترل کیفیت بسته‌بندی مواد غذایی و دارویی
• طیف‌سنجی با اشعه ایکس (XRF) برای تحلیل ترکیب شیمیایی مواد، مثلاً برای بررسی خلوص طلا یا آلیاژها - بررسی بردهای الکترونیکی جهت شناسایی ایرادات لحیم‌کاری یا جاسازی چیپ‌ها در دستگاه‌های دیجیتال
آیا وسایلی که اشعه ایکس دارند، خطرناکند؟
این یکی از مهمترین سؤالاتی است که ممکن است به ذهن هر شخصی برسد. پاسخ کوتاه این است: نه، اگر از تجهیزات درست استفاده شود. دستگاه‌هایی که با اشعه ایکس کار می‌کنند، به گونه‌ای طراحی شده‌اند که اشعه فقط در مسیر مشخص و با دوز بسیار کنترل شده منتشر شود. همچنین محیط استفاده (مانند اتاق رادیولوژی یا کابین بازرسی فرودگاه) دارای حفاظ‌های خاص است.
کاربرانی که با این دستگاه‌ها کار می‌کنند، آموزش دیده‌اند و معمولاً لباس‌ها یا ابزارهایی برای محافظت از بدن خود دارند. بنابراین اگر شما به عنوان بیمار، مسافر یا حتی کاربر با این وسایل سر و کار دارید، جای نگرانی نیست.
