کنترل دسترسی چیست؟ انواع و کاربرد آن در سازمان‌ها

وقتی دسترسی خودش یک تهدید امنیتی می‌شود.
تصور کنید فردی با کارت پرسنلی معتبر وارد بخش سرور سازمان می‌شود؛ در حالی که نه وظیفه‌ای در آن بخش دارد و نه دانشی درباره تجهیزات. همین یک لحظه بی‌توجهی می‌تواند به فاجعه‌ای در سطح اطلاعاتی یا مالی منجر شود.
در دنیای امروز، مشکل اصلی اغلب حملات امنیتی، مجوزهای بی‌رویه و نبود نظارت بر دسترسی‌هاست. سیستم کنترل دسترسی یا Access Control دقیقاً برای حل این مشکل طراحی شده است: اینکه چه کسی، چه زمانی و تا چه حد به منابع فیزیکی یا دیجیتال دسترسی داشته باشد.

کنترل دسترسی چیست؟

کنترل دسترسی یا اکسس کنترل (Access Control) مجموعه‌ای از روش‌ها و فناوری‌ها است که تعیین می‌کند چه افرادی، در چه زمانی و با چه سطحی از مجوز، اجازه ورود یا دسترسی به منابع فیزیکی یا منطقی را دارند.

 سیستم کنترل دسترسی، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا سطح‌های مختلف دسترسی را تعریف کرده و با احراز هویت دقیق افراد، مانع از ورود یا استفاده غیرمجاز شوند.

این منابع می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• درب‌های ورود و خروج (کنترل تردد فیزیکی)
• فایل‌ها و پایگاه‌های داده (کنترل دسترسی منطقی)
• شبکه‌ها و نرم‌افزارهای سازمانی

 

اهداف اصلی و مزایای کنترل دسترسی

اهداف اصلی کنترل دسترسی یا اکسس کنترل عبارتند از:

• افزایش امنیت فیزیکی و اطلاعاتی
  جلوگیری از دسترسی افراد غیرمجاز به مناطق یا اطلاعات حساس.
• کنترل و مدیریت تردد افراد
  ثبت دقیق ورود و خروج‌ها و محدود کردن دسترسی به ساعات خاص یا مکان‌های مشخص
• افزایش بهره‌وری سازمانی
  با کنترل بهتر منابع، کارکنان در چارچوب تعیین‌شده فعالیت می‌کنند که باعث نظم بیشتر می‌شود.
• پیشگیری از تخلفات داخلی
  با ثبت رویدادها و کنترل سطوح دسترسی، احتمال سوءاستفاده کاهش می‌یابد.
• پاسخ‌گویی و مستندسازی
  امکان ردیابی فعالیت‌ها در مواقع بروز خطا یا رخداد امنیتی فراهم می‌شود.

استفاده از سیستم‌های اکسس کنترل، علاوه‌ بر افزایش امنیت، مزایای متعددی برای سازمان‌ها به همراه دارد:

• افزایش امنیت فیزیکی و اطلاعاتی
• کاهش ریسک نفوذ و سوء استفاده
• ثبت گزارش دقیق از ورود و خروج افراد
• خودکارسازی فرآیندهای ورود و دسترسی
• انطباق با استانداردهای ایمنی و امنیتی بین‌المللی

انواع روش‌های کنترل دسترسی

در این بخش، با روش‌هایی که برای شناسایی کاربران و تصمیم‌گیری درباره سطح دسترسی آن‌ها استفاده می‌شود آشنا می‌شوید. هر کدام از این مدل‌ها در سازمان‌ها و محیط‌های مختلف کاربرد دارند.

1. کنترل دسترسی بر مبنای نقش (RBAC – Role-Based Access Control)

در این روش، دسترسی‌ها بر اساس نقش کاربران تعریف می‌شود. مثلاً مدیر منابع انسانی دسترسی کامل به اطلاعات پرسنلی دارد اما کارمند بخش فروش فقط به لیست مشتریان دسترسی دارد. این روش ساده‌سازی مدیریت دسترسی‌ها را ممکن می‌سازد.

2. کنترل دسترسی بر اساس سیاست (ABAC – Attribute-Based Access Control)

در این مدل، تصمیم‌گیری درباره دسترسی به منابع بر اساس ترکیبی از ویژگی‌ها یا خصوصیات انجام می‌شود. برای مثال، کاربری ممکن است فقط در ساعات کاری از یک مکان مشخص اجازه دسترسی داشته باشد. این مدل بسیار پویا و انعطاف‌پذیر است.

3. کنترل دسترسی مبتنی بر هویت (DAC – Discretionary Access Control)

در این مدل، دسترسی‌ها توسط مالک منبع کنترل می‌شود و فرد یا کاربری که منبعی را ایجاد کرده است، می‌تواند به دلخواه خود تعیین کند چه کسانی به آن دسترسی داشته باشند. این روش در سیستم‌عامل‌ها و فایل‌های شخصی رایج است.

4. کنترل دسترسی اجباری (MAC – Mandatory Access Control)

در این روش، سطوح دسترسی بر اساس سیاست‌های مرکزی و ثابت تعریف می‌شوند که کاربران یا مدیران نمی‌توانند آن را تغییر دهند. این مدل بیشتر در محیط‌های نظامی، دولتی و امنیتی به‌کار می‌رود.

مدل کنترل دسترسی	سطح امنیت	انعطاف‌پذیری	موارد کاربرد
RBAC (بر پایه نقش)	متوسط تا بالا	بالا	شرکت‌ها، سازمان‌های با ساختار سلسله‌ مراتبی مشخص
ABAC (بر پایه ویژگی)	بسیار بالا	بسیار بالا	سازمان‌های پیچیده با سیاست‌های دسترسی پویا
DAC (کنترل اختیاری)	پایین تا متوسط	متوسط	شرکت‌های کوچک، محیط‌های با آزادی عمل بیشتر
MAC (کنترل اجباری)	بسیار بالا	پایین	نهادهای امنیتی، نظامی و دولتی

اجزای سیستم کنترل دسترسی فیزیکی

سیستم‌ کنترل تردد فیزیکی از مجموعه‌ای از تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری تشکیل شده‌ که با همکاری یکدیگر، فرایند شناسایی، اجازه ورود و ثبت گزارش را انجام می‌دهند. اجزای اصلی این سیستم‌ها عبارتند از:

• واحد شناسایی (Reader): شامل کارت‌خوان، حسگر اثر انگشت، دوربین تشخیص چهره یا اسکنر عنبیه است که اطلاعات هویتی افراد را دریافت می‌کند.
• کنترلر مرکزی (Controller): مغز متفکر سیستم است که تصمیم می‌گیرد اجازه دسترسی صادر شود یا خیر.
• محرک (Actuator): فرمان کنترلر را اجرا کرده و مانند قفل الکترونیکی یا گیت ورود عمل می‌کند.
• نرم‌افزار مدیریت سیستم: ابزار مدیریتی برای تعریف کاربران، سطوح دسترسی، زمان‌بندی ورود و خروج و تهیه گزارشات مختلف است.

تفاوت کنترل دسترسی با احراز هویت

یکی از سوالات رایج، تفاوت میان احراز هویت (Authentication) و کنترل دسترسی (Authorization) است. این دو مفهومی مکمل ولی متفاوت‌اند:

• احراز هویت (Authentication) فرآیند شناسایی کاربر است (مثلاً وارد کردن رمز عبور یا استفاده از اثر انگشت) که نشان می‌دهد شخص مورد نظر کیست.
• کنترل دسترسی (Authorization یا access control) فرآیندی است که مشخص می‌کند کاربر احراز هویت‌شده، مجاز به استفاده از چه منابع یا بخش‌هایی از سیستم است.

به‌بیان ساده، احراز هویت یعنی “تو کی هستی؟” و کنترل دسترسی یعنی “به چه چیزهایی دسترسی داری؟”

تفاوت کنترل دسترسی فیزیکی با کنترل دسترسی منطقی

در این بخش به تفاوت میان دو حوزه اصلی استفاده از کنترل دسترسی می‌پردازیم:

1. کنترل دسترسی فیزیکی (Physical Access Control): هدف این نوع سیستم‌ها، جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز به مکان‌های فیزیکی مانند دفاتر، اتاق سرور، پارکینگ‌ها یا کارخانه‌ها است. این سیستم‌ها شامل گیت‌های کنترل تردد، قفل‌های الکترونیکی، کارت‌خوان و راکت‌های بازرسی هستند.
2. کنترل دسترسی منطقی (Logical Access Control):این نوع سیستم‌ها از اطلاعات دیجیتال محافظت کرده و شامل دسترسی به نرم‌افزارها، فایل‌ها، پایگاه‌های داده، حساب‌های کاربری و منابع شبکه است. رمز عبور، احراز هویت دو مرحله‌ای و مجوزهای نرم‌افزاری از ابزارهای رایج آن هستند.

کاربردهای سیستم کنترل دسترسی در صنایع مختلف

سیستم‌های کنترل دسترسی تنها محدود به محیط‌های امنیتی نیستند، بلکه در بسیاری از صنایع به کار گرفته می‌شوند تا هم امنیت فیزیکی و هم اطلاعاتی تأمین شود. کاربردهای رایج این اتوماسیون عبارتند از:

• سازمان‌های اداری: مدیریت ورود و خروج پرسنل، ثبت تردد، امنیت داده‌ها
• بیمارستان‌ها: محدود کردن دسترسی به اتاق عمل، داروخانه یا مدارک پزشکی
• بانک‌ها: کنترل ورود به خزانه، اتاق سرور یا سیستم‌های بانکی
• کارخانه‌ها و صنایع: نظارت بر تردد به خطوط تولید یا آزمایشگاه‌ها
• مجتمع‌های مسکونی و پارکینگ‌ها: مدیریت ورود خودروها و افراد

روند آینده کنترل دسترسی

با گسترش فناوری، سیستم‌های کنترل تردد و اکسس کنترل به سمت هوشمند شدن و یکپارچه‌ سازی با سایر ابزارهای امنیتی پیش می‌روند. برخی از روندهای آینده عبارتند از:

• استفاده از بیومتریک چندعاملی (چهره + اثر انگشت)
• ترکیب با هوش مصنوعی برای تشخیص الگوهای مشکوک
• کنترل دسترسی ابری (Cloud-Based Access Control Systems)
• یکپارچه‌ سازی با سیستم‌های حضور و غیاب و آلارم امنیتی

کنترل دسترسی در سیستم‌های حضور و غیاب

در بسیاری از سازمان‌ها، سیستم حضور و غیاب تنها به‌ عنوان ابزاری برای ثبت ساعت ورود و خروج پرسنل تلقی می‌شود، اما در واقع این سیستم‌ها نقش بسیار مهم‌تری در مدیریت دسترسی و کنترل ورود و خروج پرسنل دارند. وقتی این تجهیزات با سامانه کنترل دسترسی (Access Control System) یکپارچه شوند، تبدیل به ابزاری قدرتمند برای نظارت، امنیت و بهره‌وری سازمانی خواهند شد.

در چنین سیستمی، تنها ثبت زمان کافی نیست، بلکه باید مشخص شود چه کسی، در چه زمانی، مجاز به ورود به کدام بخش است.

سوالات متداول

۱. آیا کنترل تردد همان کنترل دسترسی است؟

تقریباً بله؛ کنترل تردد بیشتر روی مدیریت فیزیکی ورود و خروج تمرکز دارد، ولی کنترل دسترسی مفهوم گسترده‌تری داشته و شامل منابع دیجیتال نیز می‌شود.

۲. بهترین سیستم کنترل دسترسی برای شرکت‌های کوچک چیست؟

سیستم‌های کارتی یا اثر انگشتی ساده با نرم‌افزار مدیریت تحت شبکه، گزینه مناسبی هستند.

۳. آیا می‌توان سیستم Access Control را به حضور و غیاب متصل کرد؟

بله، بسیاری از سیستم‌های مدرن به‌ صورت یکپارچه عمل کرده و کنترل دسترسی، حضور و غیاب و گزارش‌گیری را همزمان انجام می‌دهند.